Sanktuarium Bolesnej Matki Bożej Skrzatuskiej nie leży stricte na terenie Pojezierza Wałeckiego. Jest jednak na tyle ciekawym miejscem i oddalonym zaledwie o kilkanaście kilometrów od Wałcza, że bez wątpienia powinno znaleźć się w naszym przewodniku. Świątynia, słynąca Piety czyniącej cuda, jest obecnie diecezjalnym sanktuarium maryjnym i miejscem pielgrzymek dużej liczby wiernych.
Pierwszy kościół na terenie Skrzatusza powstał w XVI wieku. Był to niewielki, drewniany budynek pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP. Nie wyróżniał się niczym szczególnym, aż do 1575 roku. Wtedy, w oddalonej o kilkadziesiąt kilometrów, niewielkiej miejscowości Mielęcin (koło Tuczna) doszło do walk na tle religijnym. Zwyciężyli ją protestanci, którzy sprofanowali katolicki kościół, ograbili go doszczętnie, a rzeźbę Matki Boskiej trzymającej na swych kolanach ciało zmarłego syna, obciążyli kamieniami i wrzucili do jeziora. Mimo wielkich starań, nie udało się zatopić figury. Unoszącą się na powierzchni wody Pietę uratował, będący tam przypadkiem, garncarz z Piły i chcąc zapewnić jej bezpieczne schronienie, zabrał ze sobą. W drodze powrotnej zatrzymał się w Skrzatuszu. Uległ namowom jednej z mieszkanek i pozostawił figurę pod jej opieką. Katarzyna Kadrzycka, bo o niej mowa, doznała we śnie objawienia. Matka Boska nakazała jej znalezienie bardziej odpowiedniego miejsca niż domowy ołtarzyk. Rzeźba została przeniesiona do miejscowego kościoła i umieszczona w bocznym ołtarzu. Nie jest to jednak koniec historii cudownej figury. Pewnej listopadowej nocy 1621 roku, wędrowcy podróżujący przez Skrzatusz zauważyli niezwykłą jasność dobiegającą z wnętrza kościoła. Zawiadomiony o tym fakcie proboszcz stwierdził, że owa jasność bije od figury umieszczonej w ołtarzu św. Doroty. Kilkanaście lat później, w 1660 roku, biskup poznański ogłosił Figurę Matki Boskiej cudowną i zatwierdził czynione przez nią cuda. Wieści o jej wspaniałych dokonaniach szybko rozeszły się echem po całym kraju. Doskonałym tego potwierdzeniem jest wizyta króla Jana III Sobieskiego w Skrzatuszu i wznoszone przez niego modlitwy w intencji zwycięstwa pod Wiedniem. W podzięce za zwycięstwo, dekretem wydanym na sejmie wskazał on dzień Wniebowzięcia NMP głównym świętem parafii w Skrzatuszu.
Nowa barokowa świątynia, którą możemy podziwiać do dziś, to także wotum za dokonany cud. Za jej pośrednictwem starosta nowodworski Wojciech Konstanty Breza doczekał się upragnionego potomka. Nową świątynię wzniesiono w latach 1686 – 1694. Swoim kształtem nawiązywała do włoskich świątyń jezuickich. W efekcie powstał kościół jednonawowy, nad którym wznosi się barokowe sklepienie kolebkowo - krzyżowe, bogato zdobione. Wnętrze podzielone potężnymi kolumnami, nad którymi umieszczono figury apostołów. Ściany sanktuarium pokryto ciekawymi iluzjonistycznymi freskami, przedstawiającymi obrazy z życia Matki Boskiej: nad chórem Chrystusa Ukrzyżowanego, a na sklepieniu Chrystusa jako Sędziego, Zwiastowanie, Adoracja NMP przez Świętych, Niepokalaną, Nawiedzenie i Boga Ojca w glorii. Powodują one, że świątynia wydaje się większa niż jest w rzeczywistości. Również ściany prezbiterium pokryto freskami, można się z nich dowiedzieć nieco o historii cudownej figury, przyjrzeć się fundatorom oraz wizerunkowi dawnego kościoła. W zamykającej nawę półokrągłej absydzie umieszczono ołtarz główny, w formie wolnostojącej mensy, przykrytej baldachimem - stanowi piękną oprawę dla cudownej Piety. Warte uwagi są również cztery ołtarze boczne oraz amboną z XVII wieku. Organy pochodzące z XVIII wieku przeszły niedawno gruntowną renowację, jest to więc doskonała okazja żeby usłyszeć ich czyste brzmienie. W zakrystii znalazło swoje miejsce kilka barokowych portretów trumiennych. W podziemiach znajdują się zmumifikowane szczątki fundatora kościoła.
Kultu Matki Boskiej Skrzatuskiej nie zachwiało żadne z historycznych wydarzeń. Pielgrzymi przybywali to zarówno w czasie pokoju, jak i zaborów czy ostatniej wojny.

INFORMACJE PRAKTYCZNE
- Odpusty: Wniebowzięcia NMP – 15 sierpnia oraz Matki Boskiej Bolesnej – pierwsza niedziela po 15 września
- Msze św. – dni powszednie o-18.00, Niedziela – 8.0, 12.00, 17.00